Wie het Midden-Limburgse Heel bezoekt, zal het niet ontgaan dat het dorp twee grote zorginstellingen voor geestelijk gehandicapten heeft, namelijk Huize Sint Anna en Huize Sint Joseph. De laatste wordt in de volksmond ook wel Sint Joep genoemd. Sint Anna was er van oudsher voor de vrouwen en Sint Joseph voor de mannen en alhoewel dit geslachtscriterium in onze tijd officieel geen rol meer speelt, bestaat het leeuwendeel van de cliënten van Sint Anna nog steeds uit vrouwen. Zoals het merendeel van Sint Joseph overwegend uit mannen bestaat. Alhoewel beide zorginstituten tot verschillende koepelorganisaties behoren, respectievelijk Koraalgroep en Daelzicht, zijn ze ooit als dienstvaardige dubbelcongregatie samen begonnen in het momenteel ernstig verwaarloosde kasteel Heel te Heel. Op 7 juli 1879 arriveerden daar eerst de broeders, al tien dagen later gevolgd door de zusters. Beide ordes, de Kleine Zusters van de Heilige Joseph en de Broeders van de Heilige Joseph, waren gesticht door Petrus Savelberg. Deze priester ving in Heerlen minvermogende mensen met een lichamelijk of geestelijk gebrek en vele andere hulpbehoeftigen zoals wezen, vondelingen en arme ouderen op in een armenhuis. De vraag is nu hoe deze kloosterordes in Heel terecht zijn gekomen?
Wellicht dienen we ons verhaal dan te beginnen op een zeer koude winterdag in 1844 of daaromtrent. De Maas was dichtgevroren en kruiend ijs bedreigde het kasteel Osen bij Heel. Om in het uur van de nood de gevaarlijke ijsschotsen met goddelijke hulp te keren deed het grafelijk echtpaar De Geloes, de bewoners van het kasteel, een plechtige belofte om in Heel een bewaarschool te bouwen. Het kasteel bleef van het natuurgeweld gespaard en de gelofte werd in 1853 met de bouw van een schooltje in de Dorpsstraat te Heel ingelost. Maar of het schooltje een vruchtbaar bestaan heeft geleid is zeer de vraag.
Periodes van opening en sluiting wisselden elkaar af, vermoedelijk afhankelijk van het personeelsverloop, dus of er wel of geen onderwijzeres voor de klas stond. Rond 1869 had een Duitse juffrouw de leiding, waarover het grafelijke echtpaar niet tevreden was. Zo kwakkelde het bewaarschooltje jaar in en jaar uit voort en het adellijke echtpaar De Geloes zat er behoorlijk mee in de maag.
Tot op een dag, we zitten inmiddels in de tweede helft van de zeventiger jaren van de 19de eeuw, een paar bedelende zusters uit Heerlen voor de kasteelpoort stond.
We hebben al eerder geschreven dat Petrus Savelberg in zijn klooster in Heerlen iedere nooddruftige opnam. Voor het levensonderhoud was wel geld nodig en daarom werden de kloosterlingen op ‘termijn gestuurd’; bedelen om een aalmoes hetgeen ook aansloot bij een nederig kloosterleven. Na de zusters aangehoord te hebben besloot de graaf prompt om het bewaarschooltje als geschenk aan te bieden.
Nu wil het toeval dat Savelberg op zoek was naar een opvanglocatie voor weeskinderen waar de catechismus in het Nederlands gegeven kon worden, zodat ook wezen uit de noordelijke provincies opgevangen konden worden. In het Heerlen van die tijd was Duits namelijk de voertaal en werd er amper ´Hollands´ gesproken. Toch is deze bewaarschool, het latere “Klein Bethlehem,” niet de oorsprong van Sint Anna en Sint Joseph geworden. De ombouw van bewaarschool tot klooster, dat gedeeltelijk op kosten van de graaf zou gebeuren, liet op zich wachten en in de tussentijd werd Savelberg het leegstaande kasteel Heel te huur of te koop aangeboden.
Aanvankelijk waren er wel aarzelingen, want paste een dergelijke huisvesting wel bij een congregatie die zich liet inspireren door het armoede-ideaal van de heilige Franciscus? Maar het kasteel was ernstig onderkomen, wat dat betreft is de huidige desolate toestand van het kasteel een l'histoire se répète. Toen de eerste broeders de gebruikelijke zegen bij de pastoor van Heel kwamen vragen, liet die zich dan ook ontvallen: “Als men zo kloosters sticht, dan kan ik het ook.” Naar het schijnt namen deze broeders hun intrek in een kamer boven de grote poort, omdat die nog het meeste vrij was van muizen en ratten. Pas in 1910 vertrokken de broeders met de mannelijke verpleegden naar een nieuw klooster op het terrein van villa Daelzicht in Heel, het kasteel helemaal overlatend aan de zusters. Dit vertrek was vooral ingegeven door nationale wetgeving die steeds meer dwong een onderscheid te maken tussen mannelijke en vrouwelijke verpleegden. Zoals latere wetgeving ervoor zorgde om een verdergaand onderscheid te maken tussen de verschillende hulpbehoeftigen, zoals jeugdhulp en gehandicaptenzorg of verstandelijk beperkten en epileptici. Het kasteel Heel is sinds het vertrek van de broeders Huize Sint Anna gaan heten.
Ondergetekende is betrokken bij een schrijfproject om de geschiedenis van de Broeders van de Heilige Joseph in Heel vast te leggen. Heeft u informatie, anekdotes, documenten enz. over dit onderwerp, dan kom ik graag met u in contact. Dat kan het beste via mailadres leonardomoonen@gmail.com
