Donderdagochtend 19 februari: een groep boeren rijdt met trekkers over de A12 richting de residentie. Op één van de tractoren hangt een groot bord met de tekst: ‘Het is oorlog!’ Daaronder de woorden ‘Never give up’, wat als een verwijzing naar Winston Churchill kan worden gelezen. Referenties aan de oorlog waren er tijdens de boerenprotesten al vaker en die droegen niet altijd bij aan het draagvlak voor de acties.
Maar het toont wel aan hoe hoog de frustraties oplopen, nu Nederland overduidelijk tegen de grenzen aanloopt van de wijze waarop de agrarische sector zich de afgelopen decennia ontwikkeld heeft.
Dit artikel gaat echter niet over oorzaken en gevolgen, maar over oplossingen. Want die zijn nodig, al helemaal in een regio die sinds mensenheugenis in verschillende opzichten zwaar leunt op de boerenbedrijven. Een deel van de agrariërs zal, murw gebeukt door alle regelgeving en restricties, de pijp aan Maarten geven. Maar die ‘oplossing’ laten we hier even buiten beschouwing. Er zijn namelijk ook nog bijzonder interessante alternatieven.
Duurzaam
Want ver weg van het roerige Den Haag klinkt helemaal geen dreigende oorlogstaal. Wat heet, ergens in Midden-Limburg werd op z’n laatst in 2017 al een prachtig neologisme aan de woordenschat toegevoegd: voedselbos. De term raakt inmiddels steeds bekender, ook als aanvulling op of in combinatie met de huidige landbouw. Het gaat in principe om een duurzaam systeem, naar het voorbeeld van een natuurlijk bos, waaruit op termijn het hele jaar kan worden geoogst.
Variërend van diverse soorten fruit en noten, tot scheuten, zaden en bladgroenten. Bovendien legt een voedselbos ongeveer evenveel CO2 vast als een natuurlijk bos en is daarmee een klimaatvriendelijke vorm van landbouw. Daarnaast zijn voedselbossen goed voor de biodiversiteit en kunnen ze beter tegen droogte én extreme regenbuien dan andere landbouwvormen.
Brigade
Het klinkt in ieder geval allemaal stukken vreedzamer dan de boze geluiden – hoe begrijpelijk die soms ook zijn – vanaf het Malieveld. De vlag van de Voedselbosbrigade, waaronder in die zomer drie jaar geleden Hetty Adams, Jacques Voncken en Bas Korten bijeen kwamen, lijkt ook al de belofte van een soort redding in zich te dragen. Het drietal had, los van elkaar, ideeën die dankzij hun kennis, ervaring en de hulp van vrienden en collega’s vorm kregen.
Zij wilden, samen met buurtbewoners en maatschappelijke organisaties, een locatie ontwikkelen tot een plek waar mens en dier hun vruchten van konden plukken. Die locatie werd Natuurgaard Kortevonck in Heythuysen, waar ongeveer een jaar geleden voor het eerst de schop de grond inging.
Ruimte
Het besef dat er iets moest veranderen kwam bij één van de initiatiefnemers, Bas Korten, al véél eerder. Hij is pas 26, maar zag de agrarische tak al vroeg onder druk komen. ‘Tot 2000 hadden wij thuis ook koeien en kippen. Tot zes jaar geleden was ik zelfs nog regelmatig aan het werk in de stallen van mijn oom. Maar pa zei in 1993 al dat dit op termijn geen goed land meer zou zijn om te boeren met intensieve veehouderij. We zagen de ruimte die er lag in landen als Tsjechië en Polen en begrepen dat het hier, waar alles steeds krapper werd, anders moest. Nu hadden mijn ouders sowieso altijd al een wat andere instelling.
Ze waren niet zo van het spuiten met bestrijdingsmiddelen. We hadden ook onze eigen bijen. Tegenwoordig zijn de mensen bezig met overal die kasten voor mezen op te hangen, als natuurlijke bestrijding van de eikenprocessierups. Nou, die hadden wij tien jaar geleden al. Kortom, het idee van de natuur haar werk laten doen is iets waar ik vrijwel mee ben opgegroeid.’
Samenwerking
Het drong op enig moment dus goed tot Bas door dat een systeem waarin de mens alles wil beheersen, waarschijnlijk niet houdbaar zou zijn. Vanuit een in eerste instantie slechts zelfvoorzienende gedachte ging hij op zoek naar informatie en samenwerking, voor wat zijn eerste voedselbos zou gaan worden. Het liep uit op een door het IKL, in samenwerking met de Stichting Voedselbosbouw Nederland ontworpen beplantingsplan.
Bewustwording was bij de jonge Bas ook gestimuleerd toen hij met zijn ouders in Tsjechië kwam. Een overblijfsel van het communistische beleid was dat daar geen eiken of berken langs de weg stonden, maar fruitbomen om de arme bevolking te voeden. ‘Ik zag hoe ze het daar met kratten tegelijk wegsleepten. Maar er zijn natuurlijk veel meer landen waar nog rechtstreeks uit de natuur gegeten wordt. In ons steriele landje waren we die optie echter zo goed als vergeten.’
Bewustwording
De bewustwording moest daarom ook een belangrijk onderdeel van het plan worden. Niet vreemd dus dat op de eerste aanplantdag in februari 2019 ook leerlingen van het Citaverde meehielpen, nadat ze al een aantal lessen over voedselbossen gevolgd hadden. Jong NL was aanwezig en ook het IVN verleende medewerking. Door het planten van het voedselbos met hulp van zo veel mogelijk kinderen, werd tevens aandacht gevraagd voor het feit dat bomen tijd nodig hebben om te groeien.
De jeugd leerde meteen over de vele functies van bomen, waar zij nog tot in lengte van jaren profijt van hebben: ze zorgen immers voor zuurstof, filteren fijnstof, verbeteren de bodem en vangen water op als er veel regen valt.
Bomen verdampen water en zorgen daarmee voor nieuwe regen, creëren schaduw en koelen het aardoppervlak. En dan hebben we het nog niet eens gehad over de rustgevende en zelfs genezende werking van bos, voor mensen die vaak in een drukke omgeving verkeren. Een voedselbos verrijkt dus op heel veel verschillende manieren.
‘Terug naar ooit’
Dat er bomen en struiken zijn waar wij van kunnen eten of die de bodem verbeteren, waardoor er weer andere eetbare planten verbouwd kunnen worden, is echter een gegeven waaraan niet alleen jongeren vaak nog moeten wennen.
Bas herinnert zich dat hij met zijn opa sprak over een tijd waarin mensen wel wisten dat je de bladen van de Lindeboom prima kunt eten in diverse gerechten. Helaas werd dat nogal eens geassocieerd met armoede.
Toch zit er nu weer toekomst in het ‘terug naar ooit’,
zoals Bas het zelf noemt.‘Het inmaken van voedsel voor de winter wordt opnieuw populair.
We verzorgen zelfs workshops fermenteren waar enorm veel animo voor is. Mensen snappen echt wel dat het loont om autarkisch bezig te zijn. Leuk hoor, een wereldeconomie, maar wat kost het je als je het zelf kunt doen?’
Tijd
Dat de factor tijd van groot belang is bij deze aanpak, werd al benoemd. ‘Je moet niet verwachten dat je hier de eerste acht jaar een euro aan verdiend’ geeft Bas aan. ‘Geduld is een schone zaak. Maar we hebben wel een tweede bosje gepoot in Leveroy dat opvallend genoeg al aardig wat vruchten gaat opleveren.
Ik vind het trouwens daarbij wel belangrijk om te vermelden dat er ook vanuit de gemeente Nederweert heel goed wordt meegedacht en ondersteund.
Bovendien zijn Jong NL en de basisschool, die het in het lesprogramma gaat integreren, eveneens sterk bij het project betrokken’ besluit Bas, die hoopt dat de markt uiteindelijk mee zal draaien. Maar mocht dat niet zo zijn, dan zal hij zichzelf in de toekomst in ieder geval uitstekend kunnen redden...
Crowdfunding
Iemand die het hele idee op een grootschaliger plan zou kunnen brengen, of dat in feite al doet, is Mark Venner (24).
Begin februari gingen ook in Baexem de eerste bomen de grond in van wat je het eerste ‘professionele’ voedselbos van Limburg zou mogen noemen.
De melkkoeien van het bedrijf van zijn vader zullen hier uiteindelijk voor wijken. De vier kinderen van boer Peter Venner zagen geen toekomst meer in het gangbare melkveebedrijf van hun pa. Via de Stichting Instandhouding Kleine Landschapselementen (IKL) kwamen ook zij in aanraking met de Stichting Voedselbosbouw Nederland. De organisatie Grootouders voor het Klimaat helpt Mark en zijn familie met de eerste stap op het gebied van financiële ondersteuning: door middel van crowdfunding is op het moment van schrijven al meer dan 18.000 euro binnen. Voldoende voor de aanplant, maar voor het volgende plantseizoen is nog zeker 50.000 euro nodig.
Grootouders voor het Klimaat
De in dit artikel genoemde Grootouders voor het Klimaat is een organisatie die de aarde leefbaar wil houden voor volgende generaties. De transitie is in volle gang en de Grootouders voor het Klimaat zetten zich hiervoor in. Ze komen daarmee op voor al onze kinderen en kleinkinderen. Ze kiezen daarbij bovendien voor concrete actie en steunen daarom het voedselbos van Mark Venner. Voor €1,50 per vierkante meter kun jij ook sponsor worden van je eigen stukje voedselbos én ben je meteen uitgenodigd – met of zonder kleinkinderen – voor het Leuker Bosfeest! Bovendien ontvang je een certificaat van de aankoop. Ook leuk om ook cadeau te geven…
Ga naar https://grootoudersvoorhetklimaat.nl/product/sponsor-het-leuker-voedselbos/
Vertrouwen
Maar Mark is al net zo’n gedreven jongeling als Bas, die bruist van het vertrouwen.
‘Ik zeg daarmee niet dat voedselbossen dé oplossing binnen de transitie van de landbouw zijn, of zelfs de enige aanpak. Maar ik denk wel dat we de natuur weer meer moeten toelaten in onze buitengebieden.
De schaalvergroting van monocultuur heeft bovendien gezorgd voor heel eentonige percelen. Dat leek me ook niet wenselijk. Nu had ik het in omvang kleinere voedselbos van Wouter van Eck, mijn begeleider in het project, gezien en ik dacht: ‘Als dit lukt, dan moet het ook groter kunnen lukken.’ Ik ben nu begonnen met vijf hectare maar wil uiteindelijk uitbreiden naar twintig.’
Lokaal
Het gaat Mark dan ook zeker niet alleen om de biodiversiteit. Hij wil meer dan zelfvoorzienend bezig zijn. ‘Ik ben ervan overtuigd dat wanneer ik de lijnen zo kort mogelijk houdt, ik de mijn producten goed kan afzetten. Daarmee bedoel ik dus vooral lokaal. De komende twee jaar gaat mijn vader nog door met de melkveehouderij en is het afwachten hoe alles gaat groeien. Dat is dus wel een enorm voordeel voor mij. Ik heb nog genoeg tijd om daarover na te denken, hoewel ik al genoeg ideeën heb. Een andere pre in dat opzicht is dat ik op dit moment zelf nog parttime werk bij IKL, maar ik moet natuurlijk toch ook vooruit kijken.’
Symbolisch
‘Ik vind het eigenlijk ook wel mooi dat je moet wachten hoe zo’n bos groeit, in symbolische zin. Het geeft namelijk aan hoe verkeerd ons economische systeem is. Wij mensen hebben economie en ecologie totaal van elkaar gescheiden, terwijl je economie niet los kunt zien van die wisselwerking tussen organismen en leefgemeenschappen.
Als je toch ziet hoe wij grondstoffen voor een paar cent gebruiken, terwijl die stoffen er miljoenen jaren over hebben gedaan om te ontstaan. Dat klopt gewoon niet.
Vanuit dat besef leer je echt wel te respecteren dat je geduld moet hebben met de natuur. En dat staat haaks op onze 24-uurs economie waarin alles maar voortraast. Ik denk dat we ook in dat opzicht nu echt tegen onze grenzen aanlopen. Daarom is de betekenis van een voedselbos veel groter en breder dan je in eerste instantie misschien zou denken.’
Initiatieven
Het lijkt er veel op dat Mark vooral wil aantonen dat het écht anders kan. Maar hij haast zich ook te zeggen dat hij niemand iets wil opleggen of verwijten. ‘Uiteraard zijn veel van mijn vrienden agrariër en ik begrijp heel goed waarom ze doen wat ze doen en hoe dat ontstaan is. "Kijk naar mijn eigen vader. Maar ik ben in de gelukkige omstandigheid dit anders aan te kunnen pakken en hoop me daarmee te kunnen inzetten voor wat in feite een algemene transitie is, niet alleen een agrarische."
We spraken voor dit verhaal, zoveel is ondertussen wel duidelijk, met leden van een generatie jonge boeren die niet bepaald berusten in doemdenken, maar die met initiatieven komen. Mensen met een duidelijke voortrekkersrol.
Vooruit
Mark nuanceert: ‘Er zullen altijd weer nieuwe generaties komen die zaken anders aanpakken. Maar deze overgang is gewoon noodzakelijk. En als je er vroeg bij bent, dan kun je misschien ook écht wat betekenen voor anderen. Want natuurlijk kun je naar het Malieveld gaan en protesteren. Misschien moet het ook wel. Maar ik handel liever op een manier die bij mij past. Nogmaals, voor boeren die al die jaren veel grootschaliger hebben gewerkt en die vastzitten aan allerlei contracten is het een stuk minder makkelijk praten. Dat besef ik heus wel. En er zijn zeker beleidsmatig veel fouten gemaakt in een tijd dat het allemaal niet op leek te kunnen, waardoor boeren nu in de problemen zitten. Maar nu is het tijd om vooruit te kijken. Een voedselbos kan op z’n minst een deel van de oplossing zijn.’
Dat zal dan een oplossing zijn die voortkomt uit de inventiviteit van de jeugd, maar met de kennis uit het verleden. Is ook dat geen mooie symboliek, ten aanzien van de natuurlijke cyclus?
