Vastelaovend, waat is det eigelik?

Heidense restanten

Veel is dus ook te zeggen voor de theorie dat het woord carnaval afstamt van het Romeinse 'carrus navalis' dat naar de scheepswagen verwijst die in Romeinse optochten voorkwam. Het feest was waarschijnlijk dan ook ooit een vermenging van een Romeins lentefeest en het Germaans offerfeest. De katholieke kerk deed er later alles aan om de heidense restanten van carnaval tegen te gaan, maar zonder al te veel resultaat. Het was uiteindelijk paus Gregorius de Grote (590-604) die de vasten liet ingaan op Aswoensdag. Het hele carnavalsgebeuren werd ervóór geplaatst, zodat er een duidelijke scheiding ontstond tussen het heidense en het christelijke feest. Volgens de katholieke normen duurt het officiële carnaval dus van zondag tot dinsdagavond: de Vastenavond. Om middernacht begint dan de veertig dagen durende vastentijd, tot aan Pasen.

Boven de rivieren

Carnaval wordt dus vooral door rooms-katholieke christenen gevierd. Ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog sloten steeds meer christenen zich echter aan bij de protestantse kerk. De protestanten wilden geen carnaval vieren, omdat ze tegen de losbandigheid waren. Dat gebeurde derhalve vooral in het deel van de Nederlanden dat boven de grote rivieren lag en in handen bleef van de opstandelingen. Vandaar ook dat tegenwoordig het zuiden van Nederland nog steeds de naam heeft dat alleen daar écht carnaval gevierd wordt. Opvallend voorbeeld in deze geschiedenis is het lot van Den Bosch. In 1629 werd het vieren daar verboden, nadat de opstandige Republiek de stad op de rooms-katholieke Spanjaarden had veroverd. Pas vanaf 1794, het begin van de Franse tijd, mochten de inwoners zich weer overgeven aan het feestgedruis.

Katholieke enclaves

Toch beperkt het vieren van carnaval zich anno 2016 niet alleen tot Limburg en Noord-Brabant, zoals veel mensen denken. Uiteraard staan vooral die delen van Nederland op z'n kop. Maar ook in Zeeuws-Vlaanderen, de regio Nijmegen/Arnhem, de Achterhoek, Twente en in een paar Utrechtse plaatsen wordt feest gevierd. Bovendien zijn er nog katholieke enclaves in onder andere West-Friesland en de Noordoostpolder. Zelfs de Friese stad Sneek heeft een carnavalstraditie, compleet met intocht, optocht, sleuteloverdracht en een katholieke carnavalsmis.

België

Uit het eerder aangehaalde stukje geschiedenis volgt als vanzelf dat in België, als voormalig deel van de zuidelijke Nederlanden, bijna overal carnaval wordt gevierd. Traditioneel krijgt ook hier de prins tijdens carnaval de macht over het dorp of de stad. In sommige plaatsen, zoals in Aalst, kan een prins keizer worden als hij driemaal wordt verkozen. De oudste carnavalsstoet van Vlaanderen is de Halfvastenstoet van Maaseik, die stamt uit 1865.

Rijnlands en Bourgondisch
In Nederland worden twee soorten carnaval gevierd: Het Rijnlands en het Bourgondisch carnaval. De Rijnlandse variant wordt in Limburg, België en het zuidoosten van Noord-Brabant gevierd. De Bourgondische variant in het noorden en westen van Noord-Brabant, in Zeeland en in een groot gedeelte van Gelderland. Daarbij moet worden aangetekend dat het puur Rijnlands carnaval in Nederland vrijwel niet voorkomt. Naast deze hoofdvarianten bestaat er een scala aan lokale varianten, waarvan het Maastrichtse carnaval het meest afwijkend is. De verschillende soorten carnaval komen op veel vlakken overeen, maar zijn door bepaalde tradities van elkaar te onderscheiden. We richten ons nu even puur op de Rijnlandse variant, omdat de afleidingen daarvan in onze regio het meeste voorkomen.

Held Karneval
Het Rijnlands carnaval heeft zich in de 19e eeuw ontwikkeld in de steden in het westelijk deel van de Duitse deelstaat Noord-Rijnland-Westfalen, met Keulen als belangrijkste centrum. Daar werd in 1823 door een groep schrijvers een optocht georganiseerd. Keulen hoorde, nadat het eerst Frans bezit was geweest, vanaf 1815 bij het protestantse Pruisen. De schrijvers wilden met de stoet hun nieuwe overheersers voor gek zetten. Het hoogtepunt van de optocht was de wagen van 'Held Karneval'. Het is die 'Held Karneval', die sinds 1870 prins carnaval genoemd wordt. Hij draagt een middeleeuws pak, dat lijkt op het kostuum van de keizer van het Pruisische rijk. Net zoals een echte keizer heeft ook prins carnaval een hofhouding en een raad. En zo zijn veel van onze huidige vastelaovestradities in die tijd en op die plek ontstaan.

Hiërarchisch
Toch is het Rijnlands carnaval hier duidelijk anders dan in Duitsland. Bij ons ligt de nadruk meer op het volkse karakter van het feest, terwijl in Duitsland de grote verenigingen echt hiërarchische bolwerken zijn. Zo is in Duitsland het 18e eeuwse Pruisische militaire uniform nog steeds onverminderd populair, terwijl dat hier toch duidelijk minder het geval is. 'Überhaupt' zijn onze carnavalsoptochten informeler dan de bekende optochten van Keulen, Mainz of Aken. Rijnlandse carnavalsfeesten worden gedomineerd door de vastelaovesverenigingen die vaak een zeer lange traditie hebben. Ook de traditionele kleuren rood, geel en groen zijn typisch 'Rijnlands'. Daarnaast zijn de de vele vormen van zittingen kenmerkend voor vastelaovend zoals het hier gevierd wordt.

11

Zoals al eerder geconstateerd duurt vastelaovend feitelijk van zondag tot en met dinsdag, maar in de tegenwoordige praktijk is het vaak zo dat er tussen 11 november en het eigenlijke feest al tal van festiviteiten plaatsvinden, vooral in de laatste weken voor carnaval. 'Het seizoen' begint op de 11e van de 11e, om precies 11.11 uur. De reden voor deze datum ligt bij het getal 11, dat van oudsher als het getal van dwazen en gekken wordt beschouwd. De 11e november is exact veertig dagen voor 21 december, de kortste dag van het jaar. Daarnaast is het dan Sint Maarten, het begin van de donkere periode voor Kerstmis.