Met de opkomst van de steden in de late Middeleeuwen ontstond een zelfbewuste burgerij, die gaandeweg steeds meer het bestuur en de rechtspraak in eigen handen begon te nemen. Parallel hieraan groeide de behoefte aan een gebouw, waar deze functies konden worden uitgeoefend. Voorheen gebeurde dat vaak in de openlucht onder een eik of linde. Door de economische bloei was het mogelijk deze Schepenzalen met kunstwerken te versieren, waarbij enige stedelijke trots bepaald niet onder stoelen en banken werd gestoken. Maar ze moesten in de eerste plaats als exemplum iustitiae- voorbeeld van juist juridisch oordeel- dienen voor degenen die rechtspraken.
Met een Nederlands woord worden deze schilderijen gerechtigheidstaferelen genoemd. In 1577 gaf het stadsbestuur van Venlo aan humanist en schilder Hubertus Goltzius (Venlo 1526 - Brugge 1583) de opdracht voor een dergelijk schilderij. Dankzij de stadsrekening van dat jaar weten wij dat hij voor het werk in totaal 354 gulden en 71 dubbelstuivers kreeg uitbetaald. Goltzius koos voor het Laatste Oordeel, de dag waarop volgens de Openbaringen van Johannes alle zielen die ooit hebben geleefd herrijzen en vervolgens door Jezus worden geoordeeld, wie in het hemelse rijk mag vertoeven en wie voor eeuwig in de hel zal branden voor zijn zondige leven. Het tafereel moest de stadsmagistraten eraan herinneren dat ooit ook zij berecht zullen worden en dat het voor hun eigen zielenheil beter is om geen steekpenningen aan te nemen of partijdig te vonnissen. Ook op de gerechtigheidspanelen in de overige Nederlandse en Vlaamse stadshuizen is het Laatste Oordeel veruit de meest voorkomende aansporing tot een eerlijke rechtspraak.
Dat mag op het eerste oog merkwaardig lijken: een religieus schilderij in een profaan gebouw, maar in een samenleving die er rotsvast van overtuigd was dat de menselijke rechtspraak is gegrondvest op de goddelijke rechtspraak, was het wel een zeer herkenbare voorstelling. Ook andere Bijbelse rechtsverhalen waren geliefd, zoals 'Het Oordeel van Salomon' (Salomon beveelt een kind in tweeën te delen om zodoende erachter te komen wie de echte moeder is) of 'De Kuise Susanna' (een vrouw gaat niet in op de avances van twee rechters en wordt vervolgens door hen valselijk beschuldigd van overspel).
Maar er zijn zeker ook gerechtigheidstaferelen met een meer wereldser thema, waarbij dan werd teruggegrepen op echte of verzonnen verhalen uit de oudheid, de middeleeuwen en zelfs de lokale geschiedenis. Voorbeelden zijn 'Het Oordeel van Cambyses' (de Perzische koning laat een corrupte rechter levend villen en bekleedt met zijn vel een stoel, waarop de zoon als nieuwe rechter wordt geïnstalleerd) en 'De Gerechtigheid van Herkenbald'' (een middeleeuwse baljuw snijdt eigenhandig zijn misdadige neef de keel door en als hem op zijn sterfbed daarom de hostie wordt geweigerd, komt deze op mysterieuze wijze alsnog op zijn tong terecht).
Het Laatste Oordeel van Goltzius heeft ruim 4 eeuwen in het stadhuis van Venlo gehangen. In 1993 werd het paneel ter gelegenheid van het 650-jarig bestaan van de stad gerestaureerd. Een laag vuil van roet en nicotine, ontstaan door de rook van de open haard en de vele gepafte sigaren en gestopte pijpen, werd van het schilderij verwijderd. Sindsdien is het werk te bezichtigen in het Limburgs Museum te Venlo.
Op zondagmiddag 17 november a.s. bezoekt historisch reisgenootschap Cliotravel het Limburgs Museum in Venlo. Voor meer informatie, mail leon@cliotravel.nl
