Als kind kwam hij heel vaak op het kerkhof in Melick om het graf van zijn jong overleden vader te bezoeken. Wellicht vormt dit de verklaring voor de grote belangstelling van Maurice Heemels (49) uit Heythuysen voor begraafplaatsen. Het is in ieder geval een constante in zijn leven. Zo promoveerde hij in 2016 op begraafcultuur in Roermond tussen 1870 en 1940, gidst hij al 25 jaar op het oude kerkhof in Roermond en is hij sinds 2020 voorzitter van de Stichting Funerair Erfgoed Limburg. In die laatste hoedanigheid luidt hij de noodklok voor kerkhoven en begraafplaatsen in Limburg, want die zijn in een rap tempo aan het aftakelen. Een gesprek met een gepassioneerde verdediger van onze eeuwenoude begraafcultuur.
Volgens Maurice Heemels is er op dit moment een kaalslag bezig op onze kerkhoven. 'Vergelijk het met een gebit waarin steeds meer tanden uitvallen', probeert hij beeldend de ernst van de situatie te verduidelijken. 'Graven worden verwijderd waarbij als enige criterium geldt of de grafrechten wel of niet betaald zijn.
Er wordt helemaal niet gekeken of de begraven persoon wellicht in zijn dorp of streek een historische rol heeft vervuld en dus aan het graf een verhaal is gekoppeld dat de moeite waard is om te bewaren.
En op de kunsthistorische waarde van een grafmonument wordt ook nauwelijks acht geslagen. Het doet pijn om te zien hoeveel oude kruisen en ornamenten in de puincontainer verdwijnen'. Heemels wil maar benadrukken dat er als een kip zonder kop wordt geruimd.
Ontkerkelijking en veranderende uitvaartgewoonten, met name de sterke opkomst van cremeren, zijn de drijvende krachten achter deze teloorgang van begraafplaatsen. 'Over enkele jaren zal minder dan 10% van de katholieken nog kiezen voor een kerkelijke uitvaart’, voorspelt Heemels. 'De ontkerkelijking is met name sinds de jaren 70 van de vorige eeuw ingezet. Maar er werd nog lange tijd vanuit een ingeprente traditie vastgehouden aan een katholieke begrafenis vanuit de kerk. Dit laatste bastion van de katholieke begrafenisrite is inmiddels ook gevallen.
Nieuwe generaties zijn niet meer met het geloof opgevoed en maken dus andere keuzes', zegt Heemels. Niet dat hij dat erg vindt. Integendeel, 'want natuurlijk mogen mensen eigen beslissingen over hun uitvaart nemen.' Wat hij wel betreurt is dat met deze ontwikkelingen pakweg zestien eeuwen begraafcultuur door het afvoerputje dreigen te verdwijnen als we niets doen.
Daar heeft hij als (cultuur)historicus grote moeite mee en hij pleit dan ook voor het tijdelijk stoppen met ruimen op kerkhoven en begraafplaatsen tot er verstandig beleid is gemaakt, om nog meer rampen te voorkomen.
'Eenmaal verwijderd kan een graf niet meer worden hersteld,'
stelt hij.
'De Stichting Funerair Erfgoed Limburg heeft afgelopen najaar aan alle kerkhof- en begraafplaatsbeheerders in Limburg een vragenlijst toegezonden en we hopen in april te weten voor welke dodenakkers er lijsten zijn gemaakt met graven en grafmonumenten die bewaard zouden moeten worden. De respons is helaas nog gering en we hebben daarom inmiddels bij gemeenten een WOB-verzoek ingediend, zodat deze wel verplicht worden om te reageren. Een dergelijk instrument kunnen we helaas niet toepassen bij eigenaren van kerkelijke begraafplaatsen. Maar we begrijpen ook heel goed dat parochies het water aan de lippen staat', verduidelijkt Heemels. 'Het gaat vooral om bewustwording', voegt hij nog toe. 'Bij de zorg voor monumenten zijn alle pijlen hoofdzakelijk gericht op het behoud van het kerkgebouw, maar het omliggende kerkhof wordt over het hoofd gezien.
' Hoe groot de blinde vlek bij overheden voor funerair erfgoed is, blijkt wel uit het feit dat in de beleidsstukken van de provincie Limburg het begrip nergens voorkomt.
Nul keer', zegt hij. 'We hebben zelfs Hubert Mackus (CDA), verantwoordelijk député voor monumenten in Limburg, deze term onlangs uitgelegd.' Ondanks de huidige awareness gap hoopt Heemels dat de provincie Limburg uiteindelijk een regierol op zich gaat nemen. 'De kerken zijn daartoe niet in staat, want het ontbreekt hun aan mensen en geld,' stelt hij.
Heemels heeft wel wat ideeën in zijn binnenzak zitten om weer nieuw leven in de kerkhoven te blazen. 'Dat betekent wel dat we soms met oude gewoontes dienen te breken.
- Want waarom zou je bijvoorbeeld katholieke begraafplaatsen niet openstellen voor niet-katholieken?' vraagt hij zich af.
- 'Probeer ook kerkhoven, misschien wel voor het eerst, aantrekkelijk te maken voor de lokale bevolking.
- Maak er een gedenkpark van met een fraaie beplanting en organiseer evenementen zoals een lichtjesavond.
- Verplaats bestaande oorlogsmonumenten naar het kerkhof waar veelal ook al oorlogsslachtoffers rusten.
- Maak de geschiedenis van het dorp, stad of regio met de hulp van heemkundeverenigingen zichtbaar op het kerkhof.
- Omarm creatieve, nieuwe ideeën zoals een Memorial Cube, een duurzaam en innovatief herdenkingsmonument dat plaats biedt aan ruim 3.700 urnen en in zijn eigen energiebehoefte voorziet middels zonnecellen en zelfs kan communiceren via internet.'
Het zijn enkele voorbeelden die hij moeiteloos uit zijn mouw schudt. 'Misschien kunnen we zo een rendabele exploitatie van een begraafplaats en een zorg voor ons funerair erfgoed met elkaar verbinden.
' Eén vraag brandt ons tenslotte nog op onze lippen. Hoe heeft hij, als het zo ver is, in zijn eigen afscheid van het aardse voorzien? 'Oorspronkelijk was het mijn idee om begraven te worden', geeft hij te kennen. 'Maar omdat mijn vrouw liever gecremeerd wil worden, kies ik ook voor een crematie en heb ik haar en mijn kinderen gevraagd te zijner tijd de helft van mijn as in het graf van mijn ouders op het parochiekerkhof van Melick te begraven omdat dit een speciale plek voor mij is.' Misschien dat hij het niet beseft, maar zijn antwoord weerspiegelt helemaal de tijdgeest.
