VerhalenPieter Knippenberg

Toen ophöffe ‘tillen’ werd en kölse ‘knikkeren’, werd het tijd voor een ‘Heitser woordenboek

Heythuysen Gemeente Leudal

Waat is ein buukske, ein kaof en ein gaerd?

Niets is zo veranderlijk als het weer maar onze taal kan er ook wat van. Taal, zowel onze  standaardtaal het Nederlands, als ons dialect, zijn continu aan veranderingen onderhevig. Voorwerpen en handelingen raken in onbruik en daardoor raken de bijbehorende woorden in de vergetelheid. Nieuwe woorden, neologismen genoemd, worden doorlopend aan onze woordenschat toegevoegd.

Dat is altijd zo geweest en dat zal ook altijd zo blijven. Deze nieuwe woorden zijn vaak ontleend aan andere talen. Het gebruik van het Engelse leenwoordje ‘sorry’ in het Nederland en in ook in het dialect, waarmee je je verontschuldigt, dateert bijvoorbeeld pas van ná de Tweede Wereldoorlog.

Voor die tijd zei men gewoon ‘pardon’.

 

Het dialect staat onder druk

Het gebruik van het dialect staat al tientallen jaren onder druk en de groep dialectsprekers wordt kleiner. Om het plaatselijk gesproken dialect vast te leggen zijn er al op veel plaatsen woordenboeken verschenen en dat gaat komend jaar ook in Heythuysen gebeuren. Rond de zomer van 2022, verschijnt onder de vlag van Heemkundevereniging Heitse een woordenboek waarin een kleine zeven duizend woorden in het dialect van Heythuysen door de samenstellers opgenomen zijn. Het initiatief  hiertoe werd al ruim vijf en twintig jaar geleden genomen door Heythuysenaar Maarten Peskens en hij is vanaf de start bij het project betrokken gebleven.

“Vijf en twintig jaar geleden zijn wij gestart met het Heitser woordenboek”

Maarten Peskens: “Toen onze zoon Dirk een jaar of vier was, sprak hij zinnetjes als: ‘Pap, til mich ins op’ of ‘ich wil gaon knikkeren’. Op dergelijke momenten realiseerde ik mij dat voor woorden als tillen en knikkeren prima synoniemen in het dialect bestonden. Als Dirk daar niet mee zou kennismaken, zou hij ze waarschijnlijk ook niet gaan gebruiken en vele anderen met hem. Dit bracht mij op het idee de woordenschat van het Heitser dialect te gaan vastleggen.

Ik besprak mijn voornemen met mijn moeder Truus Peskens-Swinkels die altijd veel waarde hechtte aan de taal van haar dorp. Zij adviseerde mij contact te zoeken met dorpsgenoot en amateurhistoricus Bèr Reijnen. Bèr toonde zich direct enthousiast en wilde graag met mij aan dit woordenboek gaan werken. Samen zijn wij dus pakweg vijf en twintig jaar geleden aan die klus begonnen. Op advies van gerenommeerde taalwetenschappers hebben we eerst de meest frequent gebruikte Nederlandse woorden geïnventariseerd en daar hebben we beginnend bij de letter A het dialectwoord dat daar voor in Heythuysen gebezigd wordt, bij gezocht. Zo hebben we het hele alfabet afgewerkt. Taalkundige Herman Crompvoets uit Meyel  adviseerde ons dit grote karwei met zijn tweeën te doen. ‘Hoe groter de groep, hoe moeilijker de klus’ zei Crompvoets die ervaring had op dit terrein.”

 

“Het overlijden van Bèr Reijnen was een harde klap”

Maarten Peskens en Bèr Reijnen werken vervolgens jarenlang regelmatig aan hun Heitser woordenboek tot Bèr Reijnen op 25 april 2004 totaal onverwacht overlijdt. Een harde klap voor zijn familie en voor de Heitser gemeenschap. Zijn overlijden roept na al die jaren nog altijd emoties op bij Maarten Peskens. “Ik heb Bèr beloofd ons werk voort te zetten  en met het verschijnen van dit boek in 2022 wordt die belofte dan ook ingelost. De eerste tien jaar na zijn dood kon ik het echt niet opbrengen om aan het woordenboek te werken. Ik ben weer met het werk aan het woordenboek gestart na een lezing die ik in Heythuysen gaf over ons dialect. Na die voordracht op de Kreppel vroeg ik aan de toehoorders of er mogelijk belangstellenden waren die samen met mij aan het Heitser woordenboek wilden werken. Op die oproep werd positief gereageerd  en er ontstond een schrijversgroepje waar naast mijzelf, Jim Bultman, Jan Caris jr, Bart Backus, Ruud Hermans en later ook Sef Deckers deel van uitmaakten. Jammer genoeg hebben wij maar kort van de expertise van Neerlandicus Bart Backus mogen genieten want hij is in 2016  overleden.”

“Vijf en twintig jaar geleden zijn wij gestart met het Heitser woordenboek”

Maarten Peskens: “Toen onze zoon Dirk een jaar of vier was, sprak hij zinnetjes als: ‘Pap, til mich ins op’ of ‘ich wil gaon knikkeren’. Op dergelijke momenten realiseerde ik mij dat voor woorden als tillen en knikkeren prima synoniemen in het dialect bestonden. Als Dirk daar niet mee zou kennismaken, zou hij ze waarschijnlijk ook niet gaan gebruiken en vele anderen met hem. Dit bracht mij op het idee de woordenschat van het Heitser dialect te gaan vastleggen.

Ik besprak mijn voornemen met mijn moeder Truus Peskens-Swinkels die altijd veel waarde hechtte aan de taal van haar dorp. Zij adviseerde mij contact te zoeken met dorpsgenoot en amateurhistoricus Bèr Reijnen. Bèr toonde zich direct enthousiast en wilde graag met mij aan dit woordenboek gaan werken. Samen zijn wij dus pakweg vijf en twintig jaar geleden aan die klus begonnen.

Op advies van gerenommeerde taalwetenschappers hebben we eerst de meest frequent gebruikte Nederlandse woorden geïnventariseerd en daar hebben we beginnend bij de letter A het dialectwoord dat daar voor in Heythuysen gebezigd wordt, bij gezocht. Zo hebben we het hele alfabet afgewerkt. Taalkundige Herman Crompvoets uit Meyel  adviseerde ons dit grote karwei met zijn tweeën te doen. ‘Hoe groter de groep, hoe moeilijker de klus’ zei Crompvoets die ervaring had op dit terrein.”

 

“Het overlijden van Bèr Reijnen was een harde klap”

Maarten Peskens en Bèr Reijnen werken vervolgens jarenlang regelmatig aan hun Heitser woordenboek tot Bèr Reijnen op 25 april 2004 totaal onverwacht overlijdt. Een harde klap voor zijn familie en voor de Heitser gemeenschap. Zijn overlijden roept na al die jaren nog altijd emoties op bij Maarten Peskens. “Ik heb Bèr beloofd ons werk voort te zetten  en met het verschijnen van dit boek in 2022 wordt die belofte dan ook ingelost. De eerste tien jaar na zijn dood kon ik het echt niet opbrengen om aan het woordenboek te werken. Ik ben weer met het werk aan het woordenboek gestart na een lezing die ik in Heythuysen gaf over ons dialect.

Na die voordracht op de Kreppel vroeg ik aan de toehoorders of er mogelijk belangstellenden waren die samen met mij aan het Heitser woordenboek wilden werken. Op die oproep werd positief gereageerd  en er ontstond een schrijversgroepje waar naast mijzelf, Jim Bultman, Jan Caris jr, Bart Backus, Ruud Hermans en later ook Sef Deckers deel van uitmaakten. Jammer genoeg hebben wij maar kort van de expertise van Neerlandicus Bart Backus mogen genieten want hij is in 2016 overleden.”

Het Heitser plat uitgelegd

Het Heitser woordenboek opent met een uitgebreide beschrijving van het ‘Heitser plat’ waarbij de grondbeginselen van de spelling zeer uitvoerig behandeld worden. Wellicht voor sommigen ietwat taaie kost die aan de lessen Nederlands op school doet denken, maar voor diegenen die in het dialect iets willen schrijven, is het zeker een handig naslagwerk.

Na deze  theoretische verhandeling, die aangevuld wordt met héél veel aansprekende voorbeelden uit het Heitser plat, passeren exact 6940  woorden de revue. Van de zelfstandige naamwoorden wordt naast de Nederlandse ‘vertaling’ ook het meervoud en het verkleinwoord vermeld. Zo lezen we dat ‘eine sjop’ een berging is. Is die echter wat klein van formaat, dan is het ‘ein sjöpke’. ‘Ein sjaop’ is een schaap en een klein uitgevallen schaap is ‘ein sjäöpke’. Van de werkwoorden wordt naast de vanzelfsprekende Nederlandse vertaling ook de verleden- en de voltooide tijd vermeld. Het Nederlandse werkwoord ‘schieten’ met de vervoegingen schoot, geschoten wordt in het Heitsers: sjete, sjaot, gesjaote.

‘Dae wètj woeë haas hoektj’

De samenstellers van het woordenboek hebben het niet na kunnen laten een hoofdstuk toe te voegen met Limburgse uitdrukkingen en gezegdes die ook in het dialect van Heythuysen gebezigd worden zoals: ‘Dae huuertj de perike neeste inne gróndj’ en ‘Wèrke is zalig, zagte de begiene en ze droge mèt zeve eine boeënestaak’. Van iemand die je niets wijs kunt maken, is ook een mooie uitdrukking opgenomen: ‘Dae wètj woeë haas hoektj’.

Het Heitser woordenboek zal worden verlevendigd door illustraties van enkele getalenteerde tekenaars uit – hoe kan het anders - Heythuysen zelf.

Het woordenboek verschijnt in 2022 en belangstellenden zullen er te zijner tijd op in kunnen tekenen. Meer details hierover volgen tijdig in de media.

Tot slot nog even terug naar de gestelde vraag aan het begin van dit artikel. Ongetwijfeld wist u dat een buukske een kleine bok is, dat ein kaof een kalf is en dat je met ein gaerd kunt vissen; een vishengel dus.