VerhalenPieter Knippenberg

Heemkunde is veel meer dan kennis van de geschiedenis van je plaats of streek

Midden-Limburg

De tiendelige serie ‘Het verhaal van Nederland’, die op NPO 1 van 2 februari t/m 13 april van dit jaar werd uitgezonden, bleek een waar succes. De kijkcijfers waren erg goed en de waardering voor de serie was groot. In tien uitzendingen werd de geschiedenis van Nederland belicht en niet alleen de succesverhalen passeerden de revue, ook de schaduwzijde van onze geschiedenis kwam aan bod.

Belangstelling voor het verleden beperkt zich niet enkel tot de geschiedenis van Nederland. Ook de lokale geschiedenis, de geschiedenis van het eigen heem, mag zich in een groeiende interesse verheugen. De eigen omgeving blijkt voor veel mensen een boeiend thema te zijn. Steeds meer steden en dorpen kennen inmiddels een eigen heemkundevereniging en een aantal van deze verenigingen ziet hun ledenaantal toenemen. Voor heemkundeverenigingen is de geschiedenis van het eigen dorp of streek een belangrijk onderzoeksgebied. Hoewel geschiedenis duidelijk ‘hot’ is, behelst heemkunde echter héél wat meer dan het vergaren en delen van kennis over enkel de historie van je eigen plaats.

 

Heemkunde, Heimatkunde, local history, culture régionale’

De Duitsers spreken van ‘Heimatkunde’, de Engelsen van local history en de Fransen kennen het begrip ‘Culture régionale’. In het Nederlands taalgebied hanteren wij het woord heemkunde. Het woord heem is van Germaanse oorsprong en in zijn meest enge betekenis betekent heem ‘huis’. “Ich gaon heem” in de betekenis van ‘ik ga naar huis’, horen we terug in diverse Limburgse dialecten. In een wat bredere betekenis wordt met heem een nederzetting of woonplaats bedoeld. Het woorddeel heem treffen we dan ook aan in diverse plaatsnamen in onze regio. Zo betekent Nunhem ‘nieuw heem’ en Grathem waarschijnlijk  ‘groot heem’. In het Duits wordt het verwante woord Heimat gebruikt.

Het woord heemkunde is gevormd naar analogie van woorden als scheikunde, aardrijkskunde en wiskunde. Het gaat echter wel wat ver om heemkunde een wetenschap te noemen. Volgens de in 1974 overleden Dr. Win. Roukens, lector in de Volkskunde aan de Universiteit Nijmegen, zou het woord heemkennis voor heemkunde een veel betere term zijn.

Roukens definieert heemkennis als: ‘de kennis van het huis, het gehucht, het dorp of de streek waarin we geboren zijn of waarin we wonen, van alles wat zich daarin bevindt, wat daar leeft en gebeurt, het eigene ervan bepaalt, in het heden en in het verleden’. Uit deze omschrijving valt af te leiden dat het begrip heemkennis veel verschillende aspecten kent.

Heemkundige thema’s: Taal, Natuur ,Aardrijkskunde, Geschiedenis

Tot het gebied van de heemkennis/heemkunde behoren onderwerpen die onder de categorieën Taal, Kennis van de natuur, Aardrijkskunde en Geschiedenis vallen. Onder Taal valt vanzelfsprekend de gesproken en geschreven streektaal, maar ook de volksverhalen en de naamgeving van bijvoorbeeld percelen, straten en gebouwen. Kennis van de natuur in de eigen omgeving veronderstelt kennis van de aanwezige flora en fauna van de streek. Geologie of te wel bodemkennis, is een typisch aardrijkskundig thema en heemkundig interessant. Welvaart en welzijn van bewoners waren eeuwenlang gerelateerd aan de grond waarop zij woonden en werkten. Lokale geschiedenis, streekgeschiedenis, archeologie en genealogie zijn natuurlijk bij uitstek heemkundige aandachtsgebieden. Daarnaast zijn architectuur en kunst ook thema’s die tot het aandachtsgebied van heemkundigen gerekend worden.

Heemkundeverenigingen

Heemkunde is niet meer domein van die ene amateur- historicus uit het dorp. De interesse in het eigen heem in al zijn aspecten wordt tegenwoordig door steeds meer mensen gedeeld. Voor die toegenomen interesse is geen eenduidige verklaring te geven. Is het een hang naar nostalgie omdat in de moderne maatschappij de ontwikkelingen steeds sneller gaan of willen de ‘nieuwe heemkundigen’ de eigen identiteit van het dorp bevestigen uit vrees dat die mogelijk door bijvoorbeeld een gemeentelijke herindeling verloren zou kunnen gaan? Is het simpelweg een gevolg van een toenemende vergrijzing van onze samenleving?

Veel kernen in de gemeenten Leudal, Maasgouw en Nederweert hebben een eigen heemkundevereniging; sommigen al lang, andere recent. De websites van de verenigingen verschaffen een duidelijk beeld van de activiteiten waarmee de verenigingen zich bezighouden. Heemkundeverenigingen werken – vaak in werkgroepen - aan thema’s als:

* Het inventariseren en verklaren van veldnamen, bos-, buurt- en wegnamen.
*  Het verzamelen van oorlogsherinneringen en oorlogsdocumentatie.
*  Het vergaren van stamboom- en andere familiegegevens, door bijvoorbeeld Bidprentjes te verzamelen.
* Het op beeldmateriaal (foto-film) vastleggen van historisch/heemkundig belangrijke  objecten of  situaties.
*  Het verzamelen van boeken, video- en geluidsfragmenten, foto’s, krantenknipsels, kaarten en andere heemkundig interessante publicaties.
* Het verlenen van ondersteuning bij archeologische (nood)opgravingen.

Kennis delen

Heemkundeverenigingen bouwen door de jaren heen een schat aan uiteenlopende informatie over hun woonplaats op. Informatie waar allerlei instanties en particulieren  geregeld een beroep op doen. In veel gevallen beschikken de verenigingen over een eigen ‘heemkamer’ waar leden elkaar kunnen ontmoeten en waar ook archiefmateriaal verzameld wordt. Veel heemkundeverenigingen hebben zich ten doel gesteld de vergaarde en bestudeerde informatie te delen met belangstellenden.

Dit gebeurt door lezingen, excursies en publicaties in de vorm van nieuwsbrieven, tijdschriften en boeken over heemkundige thema’s. Zo ontvangen bijvoorbeeld de leden van Heemkundevereniging Heitse maandelijks een nieuwsbrief en tweemaal per jaar het verenigingstijdschrift ‘de Bössel’.

Onder auspiciën van deze heemkundevereniging worden de komende tijd een drietal boeken uitgegeven waarin aandacht geschonken wordt aan een bestuurdersfamilie uit Heythuysen, de toponiemen van het dorp en last but not least een verklarend woordenboek van het plaatselijk dialect.

Website

Is na het lezen van dit artikel uw interesse in heemkennis/heemkunde toegenomen, neem dan eens een kijkje op de website van de heemkundevereniging in uw woonplaats.  Misschien wordt dat het startpunt van een actief of passief lidmaatschap van die heemkundevereniging en mogelijk van een nieuwe waardevolle hobby.