Als het om een gevoel gaat, ben je zelf je eigen graadmeter
Inzichten en invalshoeken rondom de Week tegen Eenzaamheid
‘Ik ken een raadsel over eenzaamheid
en het gaat als volgt
Wat doen pijn
en telt voor twee?’
Uit het nummer ‘Smalfilm’ – Spinvis
‘Alleen’. Dat geeft het woordenboek als eerste betekenis op. Maar iedereen die wel eens eenzaamheid heeft gevoeld - en wie heeft dat niet? - weet dat je het kunt ervaren in de drukste winkelstraat of in een volle feestzaal. ‘Weinig bezocht’ volgt als tweede omschrijving van de term. Dat komt al meer in de buurt, maar voelt toch ook niet als volledig treffend.
Het feit dat eenzaamheid nog niet zo eenvoudig te beschrijven is, maar wel herkenbaar voor velen, is waarschijnlijk wat het tot een regelmatig gebruikt thema voor schrijvers, muzikanten, schilders, beeldhouwers en andere kunstenaars maakt. Het begrip ‘pijn’ komt daarbij niet zelden naar voren.
Gemis
Sociologen omschrijven eenzaamheid vooral als het ervaren verschil tussen gewenste en aanwezige contacten. Wie goed leest, merkt daarbij dus op dat eenzaamheid als een gevoel wordt omschreven, niet als een situatie. Dat bleek ook al uit de voorbeelden in de inleiding. Feit is dat, ondanks een zeer lichte afname in de afgelopen dertig jaar, nog altijd meer dan een miljoen Nederlanders zicht sterk eenzaam voelt. Al die mensen, acht procent van de bevolking van 18 jaar en ouder, ervaart dus een groot gemis aan verbondenheid met anderen. Tel daarbij op dat dertig procent van de Nederlanders zich ‘matig’ eenzaam voelt en je hebt een idee van de omvang van het probleem.
Emotionele behoefte
Nu is de hierboven gegeven sociologische definitie eigenlijk vooral een beschrijving van sociale eenzaamheid. Dat lijkt logisch, maar we onderscheiden verder nog een tweede vorm: emotionele eenzaamheid. Die treedt op als iemand een hechte, intieme band mist met één of meerdere personen. Vaak gaat het dan over de levenspartner. Er is, kortom, een emotionele behoefte. Wanneer iemand daadwerkelijk weinig of geen contacten heeft, spreken we van sociaal isolement. Dat is dus niet hetzelfde als eenzaamheid, maar het kan natuurlijk wel samenvallen.
Factoren
Er zijn erg veel factoren die gevoelens van eenzaamheid beïnvloeden. Denk bijvoorbeeld aan sociale vaardigheden, lichamelijke gezondheid, de leefsituatie- of omgeving, levensgebeurtenissen, het sociale netwerk en persoonlijkheidsfactoren. Het verschijnsel dat mensen alleen zijn en zich alleen voelen, lijkt in onze westerse, geïndividualiseerde maatschappij bovendien toe te zullen nemen, ook al omdat het aantal alleenstaanden gaat groeien. Toch is het een enorme misvatting dat eenzaamheid zich louter zou voordoen bij senioren, die geen bezoek meer ontvangen.
Cijfers
Zeker, 75-plussers zijn als leeftijdsgroep relatief vaak eenzaam. Meer dan tien procent geeft aan zich sterk eenzaam te voelen en vanaf deze leeftijdgrens neemt het alleen maar toe. Hoog zijn de cijfers ook bij weduwen, weduwnaars (16 procent) en gescheiden mensen (20 procent). En daarbij is er natuurlijk niet per definitie sprake van een hoge leeftijd. Hetzelfde geldt voor laagopgeleiden (17 procent) en niet-westerse allochtonen (20 procent). Ook tussen de geslachten maakt eenzaamheid nauwelijks onderscheid: 8 procent van de Nederlandse mannen betitelt zichzelf als sterk eenzaam, tegenover 9 procent van de vrouwen. Wel komt onder mannen sociale eenzaamheid iets meer voor, tegenover onder vrouwen iets meer emotionele eenzaamheid. De laatste vijf jaar blijven deze cijfers overigens tamelijk stabiel, zo blijkt uit de landelijke Gezondheidsmonitor.
Druk
Uit een Brits onderzoek eerder dit jaar bleek zelfs dat jongvolwassenen zich vaker eenzaam voelen dan 55-plussers. En dat was niet het eerste onderzoek dat erop wees dat jongeren met dit probleem kampen. Hoe kan dat? Je studententijd bijvoorbeeld, zou toch de mooiste tijd van je leven moeten zijn, waarin je volop nieuwe mensen ontmoet. Maar zo werkt het dus niet altijd. Sommigen jongeren hebben er gewoon meer moeite mee dat alles om hen heen verandert. Je verlaat een veilige omgeving, je moet je plotseling zien te redden tussen allemaal vreemden en er ligt ineens meer druk op je dan je gewend bent door je studie of werk.
‘Sociale media’
Het onderzoek wees ook op een relatie met social media: wie zich eenzaam voelt, heeft meer online vrienden. Maar die mensen ken je niet allemaal in het echte leven. Wie zich eenzamer voelt is wel actiever op een medium als Facebook. Maar daardoor gaat het fenomeen zich versterken: wie eenzaam is, heeft de neiging om dat via internet op te heffen. En wie vaker online is, maakt minder snel contacten in het echte leven. Er is overigens ook al uit onderzoek komen vast te staan dat onze online-vrienden ons minder gelukkig maken dan vrienden in ‘real life’…
Pesten
Een andere belangrijke oorzaak van eenzaamheid die in eerste instantie nogal eens uit het oog verloren wordt is pesten. In Nederland worden wekelijks circa 330.000 kinderen het slachtoffer van pestgedrag. En dat is dus iets anders dan plagen. Plagen gaat tussen twee mensen die elkaar aankunnen. Het duurt meestal maar kort en is vaak grappig bedoeld. Pesten komt steeds terug, is kwetsend bedoeld en gaat om het uitoefenen van macht over de ander. Is het dan gek dat je je als slachtoffer totaal verlaten, leeg en waardeloos voelt? Wie overigens nog steeds denkt dat pesten exclusief door kinderen of jongeren gebeurt mag dat beeld onderhand ook wel eens bijstellen. Al in 2014 waren er een half miljoen werknemers het slachtoffer van pesterijen op de werkvloer. En zelfs in verzorgingshuizen voor ouderen maken bewoners elkaar het leven soms nog meer dan zuur.
Probleem?
Misschien denk je daarom wel: ‘Eenzaamheid hoort toch een beetje bij het leven? We hebben er allemaal wel eens last van. Is het nu eigenlijk écht wel zo’n probleem?’ Het is zeker zo dat eenzaamheid in lichte of sterke mate kan voorkomen. Het kan incidenteel gevoeld worden, maar ook langdurig aanhouden. Het verlies van een dierbare, gezondheidsproblemen, maar ook veranderingen door verhuizing of ontslag kunnen er diep inhakken. Eenzaamheid is absoluut een probleem voor mensen die het sterk of langdurig voelen. En omdat eenzaamheid iets is dat jij voelt, ben je zelf je eigen graadmeter. Onderschatten mag de buitenwereld het echter nooit, daarover zo meer. Maar gelukkig is een ruime meerderheid van de Nederlanders zich in ieder geval bewust van het probleem en vinden ze het waard om er over na te denken. Sterker nog: de helft van de bevolking denkt zelf actief iets bij te dragen aan het terugdringen van eenzaamheid.
Coalitie Erbij
Hoewel die genoemde, even waardevolle bijdrage vaak in kleine dingen zit -zoals een praatje maken en mensen bezoeken- en die vooral plaats vindt binnen de eigen familie- en vriendenkring, komt die betrokkenheid ook sterk naar voren tijdens de Week tegen de Eenzaamheid. Die week, dit jaar van 21 september tot 1 oktober, is een initiatief van Coalitie Erbij. Een nationaal samenwerkingsverband met ruim dertig leden en acht kernleden. Daaronder Humanitas, het Leger des Heils, het Nationaal Ouderenfonds, De Zonnebloem en Sociaal Werk Nederland.
Schrijnend
Veronique Smits werkt voor het Algemeen Maatschappelijk Werk Midden Limburg, met kantoren in zeven gemeentes, waaronder Leudal, Maasgouw en Nederweert. Ook zij bevestigt dat het algemene beeld van eenzaamheid, vooral gekoppeld aan de oudere, wel wat uitbreiding behoeft. ‘Wij hebben bijvoorbeeld ook hier te maken met alleenstaande minderjarige vreemdelingen (AMV’ers – red.). Als die 18 worden krijgen ze een eigen plek en dan kom ik in beeld. De eenzaamheid die ik dan ontmoet is vaak schrijnend’ zegt Veronique.
Coalitie Erbij
Hoewel die genoemde, even waardevolle bijdrage vaak in kleine dingen zit -zoals een praatje maken en mensen bezoeken- en die vooral plaats vindt binnen de eigen familie- en vriendenkring, komt die betrokkenheid ook sterk naar voren tijdens de Week tegen de Eenzaamheid. Die week, dit jaar van 21 september tot 1 oktober, is een initiatief van Coalitie Erbij. Een nationaal samenwerkingsverband met ruim dertig leden en acht kernleden. Daaronder Humanitas, het Leger des Heils, het Nationaal Ouderenfonds, De Zonnebloem en Sociaal Werk Nederland.
Schrijnend
Veronique Smits werkt voor het Algemeen Maatschappelijk Werk Midden Limburg, met kantoren in zeven gemeentes, waaronder Leudal, Maasgouw en Nederweert. Ook zij bevestigt dat het algemene beeld van eenzaamheid, vooral gekoppeld aan de oudere, wel wat uitbreiding behoeft. ‘Wij hebben bijvoorbeeld ook hier te maken met alleenstaande minderjarige vreemdelingen (AMV’ers – red.). Als die 18 worden krijgen ze een eigen plek en dan kom ik in beeld. De eenzaamheid die ik dan ontmoet is vaak schrijnend’ zegt Veronique.
Complex
Naast de complexiteit van een situatie waarbij vaak een trauma een rol speelt, zijn het meestal de taal én de leeftijd die het voor deze groep jongeren lastig maakt contact te maken, weet de uitvoerend maatschappelijk werkster. ‘Weg uit je eigen land, je ouders kwijt, red je dan maar eens. Ik kom net van zo’n jongen. Hij wist dat hij vandaag iets met de vuilnisbak moest, maar niet precies hoe of wat. Hij durfde niet eens naar de buren te gaan om te vragen hoe het zit. Bang voor reacties. Heel triestig vind ik dat.’
Schaamte
Ook eenzaamheid door leefomstandigheden komt Veronique regelmatig tegen in haar werk. ‘Armoede is zeker een factor, door de schaamte die dat voor veel mensen met zich meebrengt loopt het regelmatig zelfs uit op een sociaal isolement. Datzelfde speelt bij mensen die op de één of andere manier niet mee kunnen komen. Dat kan komen door laaggeletterdheid of een gebrek aan computervaardigheid. Soms kunnen mensen bijleren, maar anderen hebben het geld er niet voor of gewoon de capaciteiten niet. En dan ontstaat naast schaamte vaak het gevoel dat men er niet meer bij hoort.’
Lokaal actief
Tijdens de Week tegen de Eenzaamheid, maar zeker niet alleen dan, dragen ook op lokaal niveau instellingen door allerlei activiteiten bij aan het aanpakken van eenzaamheid en kwetsbaarheid achter de voordeur. Ontmoetingen stimuleren en het onderwerp bespreekbaar maken zijn effectieve middelen daarvoor. Organisaties als Land van Horne, Stichting Hoormij, PSW, seniorenverenigingen, De Hertjes van Limburg en Noaberzorg maakten vele eetcafés, workshops en burenhulp mogelijk. Het kan dan ook soms al helpen meer te weten over eenzaamheid, om het een plek te kunnen geven. Ervaringsverhalen, informatie en activiteiten: het kan allemaal bijdragen om eenzaamheid te doorbreken.
Ziekte
Op de lange lijst van werkzaamheden van Karin van der Plas staat niet alleen haar voorzitterschap van Noaberzorg, maar ook haar activiteiten als rouwdeskundige en kindercoach. Ook zij wijst nog eens op het probleem van eenzaamheid onder jongeren. ‘Zo zijn er bijvoorbeeld heel veel onder hen die in aanraking komen met scheiding. Alles wat normaal en veilig was valt in zo’n situatie weg. Maar jongeren praten niet meer onder elkaar over hun problemen. Dat plaatst hen in een isolement, buiten hun eigen leeftijdsgroep. Ook ziekte, bij kinderen zelf of bij de ouders, kan natuurlijk zo’n isolement veroorzaken’ weet Karin. ‘Laat staan als er een sterfgeval op volgt.’
Drempel
Op dit moment is hier nog veel te weinig aandacht voor, vindt Karin. ‘Ok, bij een traumatische situatie is er misschien nog net een mentor, die er op school af en toe aandacht aan schenkt. Maar de drempel naar professionele rouwverwerking is meestal te hoog. Het is gewoon ‘niet stoer’, snap je? Bovendien verander je door een rouwproces. Je hebt geen zin meer in de ‘flauwekul’ van je leeftijdgenoten, waar je eerst nog vrolijk aan meedeed. Dus je verliest de aansluiting met hen. Waar je dan wat aan hebt is contact met jonge mensen die hetzelfde hebben ervaren. Daarom heb ik me nu ook weer als coördinator aangesloten bij ‘Achter de Regenboog’, een stichting die kinderen en jongeren ondersteunt bij het verwerken van het overlijden van een dierbare.’
Gevolgen
Dat het inderdaad hard nodig is om werk te maken van een gerichte aanpak, blijkt als je de mogelijke gevolgen van langdurige eenzaamheid in ogenschouw neemt. Mensen zijn sociale wezens die elkaar praktisch en emotioneel nodig hebben. Zeker als eenzaamheid langdurig aanhoudt, leidt dat echter niet alleen tot een vermindering van kwaliteit van leven, maar ook tot serieuze gezondheidsrisico’s. Eenzaamheid kan immers, net als stress, een negatieve invloed hebben op het immuunsysteem. En met een lage weerstand ben je vatbaarder voor infecties. Eenzaamheid kan ook leiden tot depressie, suïcidale gedachten of de veroorzaker zijn van ongezond gedrag: weinig bewegen, minder gezond eten en gebruik van alcohol of andere verslavende middelen. Dat kan dan weer een groter risico opleveren op overgewicht, hoge bloeddruk en hart- en vaatziekten. Met andere woorden kunnen we gerust stellen: eenzaamheid verhoogt de kans op voortijdig overlijden.
Oplossingen
Wat vooral duidelijk wordt uit alle verhalen is dat eenzaamheid verschilt van mens tot mens. Dan is het logisch dat dit ook geldt voor de mogelijke oplossingen. Die beginnen dus altijd bij degene die zich eenzaam voelt. Je zult zelf het besluit moeten nemen om er iets tegen te doen. Dat is stap één. Daarna kun je kijken of je zelf actie kunt ondernemen, of dat je daar ondersteuning bij wilt vragen. Heel belangrijk is natuurlijk het in kaart brengen van de mogelijke oorzaken in jou persoonlijke situatie. Gaat het om sociale of emotionele eenzaamheid? Hoe is die ontstaan? Zijn er misschien meerdere oorzaken? Als dat helder is, kun je ook onderzoeken of bepaalde activiteiten je kunnen helpen de eenzaamheid te doorbreken of te verminderen.
Hulp
Want laten we vooral eerlijk zijn: eenzaamheid is helaas niet altijd op te lossen, maar naast het verminderen van de pijn kan het doel kan ook zijn om beter met het gevoel te leren omgaan. De activiteiten van welzijns- en maatschappelijke organisaties zijn zowel gericht op ontmoeting als op persoonlijke hulp. Verder kan worden gewerkt aan het versterken van het sociale netwerk. Natuurlijk kan het gemis van een dierbare daardoor niet worden ‘vervangen’, maar eenzaamheid kan wel voor een deel worden voorkomen als je netwerk tegen een stootje kan.
Lange adem
Eenzaamheid krijgt gelukkig steeds meer aandacht, en niet alleen tijdens één speciale week in het jaar. Er wordt ook steeds meer wetenschappelijk onderzoek gedaan, waardoor we meer leren over oorzaken en gevolgen. En in een groeiend aantal gemeenten neemt de overheid eenzaamheid op in het gezondheidsbeleid en werken de organisaties samen aan de lokale aanpak om eenzaamheid te voorkomen en te verminderen. Zo’n duurzame aanpak vraagt om een lange adem, niet alleen van de overheid maar ook van al die maatschappelijke organisaties én bevlogen vrijwilligers. Want als de pijn voor twee telt, moeten we het medicijn voor minstens twee miljoen laten tellen…
Kijk daarom ook op www.samentegeneenzaamheid.nl voor meer informatie.
